نگاهی به سازمان های فعال فناوری نانو در حوزه دانش آموزی در جهان

 

1-مقدمه:
در دهه‏ های گذشته دانش آموزان به شکل یکنواخت با تمامی علوم پایه‏ای مانند ریاضی و علوم تجربی آشنا می‌‌‌شدند، اما امروزه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته این‌‌‌گونه نیست. در این کشورها هدف از آموزش علم به کار بستن آن در زندگی و فراهم آوردن یک بستر مناسب برای ادامه حیات اجتماعی است. بنابراین دانش‌‌‌آموزان ضمن آموختن علوم مختلف یاد می‌‌‌گیرند که چگونه آن‌‌‌ها را بکار ببرند. البته سیستم آموزش سنتی در مدارس را نمی‌‌‌توان به‌‌‌طورکامل ناکارآمد دانست زیرا در بسیاری از زمینه‌‌‌ها مناسب بوده و برای دانش آموزانی که آینده تحصیلی و شغلی نامعلومی دارند پس‏زمینه‏ای علمی درمورد تمام علوم فراهم می‌‌‌آورد و آن‌‌‌ها را در برابر آینده شغلی نامعلومشان محافظت می‌‌‌کند. اما با ورود فناوری‌‌‌های جدید مانند رباتیک، هوافضا، فناوری نانو، فناوری اطلاعات و زیست فناوری،نیاز به یک روش آموزشی مکمل و متفاوت در کنار سیستم سنتی آموزش، احساس می‌‌‌شود.

 امروزه هدف آموزش در مقطع ابتدایی، کشف استعداد‌‌‌ها و علاقه‌‌‌مندی کودکان است. بنابراین دانش آموزان به طور مقطعی در بازه زمانی خاص با علوم، فناوری، مهندسی، هنر و ریاضیات آشنا می‌‌‌شوند و در صورت شناسایی استعداد یا علاقه، آموزش آن‌‌‌ها در همان جهت هدایت می-شود. یکی از علوم حیاتی و کاربردی روزگار ما، فناوری نانو است. این فناوری کلیدی نه تنها منبع اصلی نوآوری در فناوری‌‌‌های دیگر است، بلکه یکی از چالش‌‌‌های اصلی قرن بیست و یکم نیز می‌‌‌باشد. همزمان با پیشرفت‌‌‌های سریع فناوری‌‌‌های دیگر مانند فناوری اطلاعات و زیست فناوری، نقش فناوری نانو در پیشرفت جوامع و تامین رفاه شهروندان هر روز پر رنگ‌‌‌تر می‌‌‌شود. پیش بینی میزان اثر گذاری فناوری نانو در زندگی آینده ما اندکی دشوار است اما توجه به این نکته ضروری است که اگر کشوری خود را با سیر تحولات سریع فناوری‌‌‌های پیشرو از جمله فناوری نانو هماهنگ نکند، نمی‌‌‌تواند در آینده نقش موثری در تعیین تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشته باشد.

آموزش فناوری نانو به دانش آموزان یکی از راه‌‌‌های موثر برای گسترش این فناوری است، از این‌‌‌رو کشورهای صاحب نام دنیا فعالیت‌‌‌های زیادی در زمینه ایجاد سیستم‌‌‌های نوین آموزشی و تربیت مدرس در زمینه فناوری نانو انجام داده‌‌‌اند و نهادهای فراوانی برای رسیدن به این هدف درحال فعالیت هستند. در این مقاله برخی از منابع آموزشی و سازمان‌‌‌های فعال فناوری نانو درحوزه دانش آموزی در کشورهای آمریکا، برزیل، آلمان، انگلستان، روسیه، اسپانیا، سوئیس، هندوستان، سریلانکا، عراق و استرالیا مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

2- قاره آمریکا
2-1- ایالات متحده آمریکا
کلیه فعالیت‌‌‌های مرتبط با فناوری نانو در آمریکا تحت حمایت برنامه پیشگامی ملی فناوری ‌نانو آمریکا (NNI) انجام می‌‌‌شود. این برنامه، شامل 20 اداره وسازمان مستقل می‌‌‌شود که با همکاری یکدیگر در جهت نقطه نظری مشترک یعنی "آینده‌‌‌ای که در آن توانایی درک و کنترل ماده درمقیاس نانو منجربه انقلاب درفناوری وصنعت شود"، تلاش می‌‌‌کنند. ایالات متحده با تصویب این برنامه در سال 2000 اولین سیاست‌‌‌گذاری را در راستای توسعه فناوری نانو در سطح ملی انجام داد. NNI در زمینه سیاست گذاری کلان فناوری نانو در آمریکا فعال است و چارچوب اولیه اهداف، اولویت‌‌‌ها و استراتژی‌‌‌های سازمان‌‌‌های زیر نظر خود را تعیین می‌‌‌کند. حمایت‌‌‌های مالی دولت ایالات متحده به طور مستقیم شامل این نهاد نمی‌‌‌شود بلکه بودجه‌‌‌های دولتی به طور مستقیم به زیر مجموعه‌‌‌های آن تعلق می‌‌‌گیرد و این موسسه تنها می‌‌‌تواند با ارائه اطلاعات و پیشنهاد به نهاد‌‌‌های دولتی در تخصیص بودجه به زیر مجموعه‌‌‌های خود تاثیر داشته باشد. نهاد‌‌‌های زیر مجموعه این نهاد در سال 2018 نزدیک به2/1 میلیارد دلار بودجه از دولت فدرال دریافت کرده‌‌‌اند. هم چنین درطی 15 سال گذشته، دولت فدرال تحت نظارت این نهاد بیش از 22 میلیارد دلار درزمینه تحقیق و توسعه فناوری نانو سرمایه گذاری کرده است. فعالیت های سازمان های همکار با NNI برای آموزش در سنین 7 تا15 سال شامل دو بخش آموزش دبیران و آموزش دانش آموزان می‌‌‌شود که در ادامه، فعالیت‏های این سازمان‏ها در این حوزه تشریح شده‌‌‌است] 1].

2-1-1- انتشار مجله نانو زی در دانشگاه کرنل

نانو‌‌‌زی یک مجله علمی آنلاین و چاپی است که توسط دانشگاه کرنل به عنوان بخشی از برنامه‌‌‌های آموزشی شبکه ملی زیرساخت‌‌‌های فناوری نانو منتشر می‌‌‌شود. هر جلد از این مجله شامل مطالب و تصاویر جذاب در موضوعات مختلف فناوری نانو مانند مقالات، معرفی دانشمندان و انجام آزمایش می‌‌‌باشد، که می‌‌‌توانند برای غنی‌‌‌سازی کلاس‌‌‌های درسی در کنار منابع اصلی آموزشی نیز استفاده شوند. هرچند این مطالب در سطح کودکان و نوجوانان منتشر می‌‌‌شود اما برای بزرگسالان نیز جذابیت دارند. این مجله همچنین دارای یک وبلاگ است که در آن بازی‌‌‌های آنلاین و مقالات به زبان‌‌‌های انگلیسی، اسپانیایی و پرتغالی موجود است. نانو‌‌‌زی مکانی مناسب جهت آشنایی با آخرین مسائل هیجان انگیز در علم و فناوری، به ویژه فناوری نانو است. شکل (1) یکی از شماره های مجله نانو زی را نشان می‌‌‌دهد] 2و3].

2-1-2- شرکت والت دیزنی

شرکت والت دیزنی در نمایشگاه خود در شهر فلوریدا، با همکاری مجله نانوزی و محققین دانشگاه کرنل بخشی را به آموزش فناوری نانو به کودکان اختصاص داده است. این نمایشگاه مجموعه‌‌‌ای از نمایش‌‌‌های تعاملی و به روزشده را ارائه می‌‌‌دهد و به بازدیدکنندگان اجازه می‌‌‌دهد تا مدل‌‌‌های مولکولی را دستکاری کنند، مطالب روزمره را در نانومواد بررسی کنند و با دانشمندان و مهندسان که آخرین تحقیقات در علم نانو را انجام می‌‌‌دهند، ملاقات کنند ] 4].

2-1-3- دانشگاه کمبریج

فیلم آموزشی«دنیای عجیب فناوری نانو» یک فیلم ویدیویی 17 دقیقه‌‌‌ای جذاب در زمینه فناوری نانو ساخته شده در دانشگاه کمبریج است. این ویدئو شامل تصاویر شگفت انگیز واقعی از مواد نانویی بسیارکوچک است که توسط میکروسکوپ نوری دیده نمی‌‌‌شوند] 5].

2-1-4-دانشکده علوم لارنس در دانشگاه کالیفرنیا

این دانشکده به وسیله وب سایت «قلمروی نانو » اقدام به انتشار ویدئوی آموزشی با عنوان«فناوری نانو چقدرکوچک است؟»کرده است که در آن مفاهیم ابتدایی فناوری نانو به شکل جذاب و سرگرم کننده به نوجوانان آموزش داده می‌‌‌شود] 6].

2-1-5- جشنواره روزهای نانو

این جشنواره یک فعالیت با محوریت فناوری نانو است که هرساله به مدت یک هفته در فصل بهار در سراسر آمریکا برگزار می‌‌‌شود. در این جشنواره بیش از صدها سازمان و نهاد علمی از نقاط مختلف آمریکا شرکت می‌‌‌کنند که هر سازمان با میزبانی یک رویداد یا با انتشار بسته‌‌‌های آموزشی دیجیتال در این جشنواره سهیم می‌‌‌شود. رویدادهای این جشنواره شامل دامنه‌‌‌ای از فعالیت‌‌‌ها مانند بازدید از موزه، انجام آزمایش، بازی و سرگرمی، مشاهده فیلم،کارگاه‌‌‌های آنلاین و کلاس‌‌‌های درسی است. بسته‌‌‌های آموزشی نیز شامل منابع تدریس برای مدرسان نانو، بازی‌‌‌های رایانه‌‌‌ای، وب سایت‌‌‌ها و فیلم‌‌‌های آموزشی می‌‌‌باشد که برای تمامی رده‌‌‌های سنی از پیش دبستانی تا دانشگاه به صورت رایگان در دسترس عموم قرار می‌‌‌گیرند. شکل (2) فعالیت دانش آموزان در بخش‌‌‌های مختلف جشنواره روزهای نانو را نشان می‌‌‌دهد] 7].

این جشنواره دانشمندان، مدرسین فناوری نانو و دانش آموزان را گرد هم می‌‌‌آورد و به وسیله انجام فعالیت‌‌‌های متنوع بستر مناسبی را برای یادگیری و کشف دنیای اتم‌‌‌ها،مولکول‌‌‌هاو نیروهای نانومقیاس، برای همه رده‌‌‌های سنی فراهم می‌‌‌کند. شکل (3) پراکندگی مراکز شرکت کننده در جشواره ملی فناوری نانو در سراسر ایالات متحده را نشان می‌‌‌دهد] 7].

2-1-6-دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا

تمامی فعالیت‌‌‌های مرتبط با فناوری نانو دانشگاه پنسیلوانیا در مرکز علوم و مهندسی مواد انجام می‌‌‌شود. این مرکز با پشتیبانی مالی بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF) از فعالیت‌‌‌های پژوهشی که دارای ابتکارات تازه در زمینه نانو مواد هستند حمایت می‌‌‌کند و به طرح‌‌‌ها و ابتکارات برتر بین 500 تا 3000 دلارکمک هزینه اعطا می‌‌‌کند. این مرکز هم‌‌‌چنین با همکاری موزه فرانکلین در فیلادلفیا اقدام به تولید بسته‌‌‌های آموزش فناوری نانو برای نوجوانان کرده است. 20 نسخه از هر بسته آموزشی ساخته شده و درموزه‌‌‌های علمی درسراسرآمریکا توزیع شده است. هر بسته آموزشی شامل مجموعه‌‌‌ای ازفعالیت‌‌‌های تعاملی است که توسط یک استاد ارائه می‌‌‌شود. هر فعالیت 5 تا 10 دقیقه بریک مفهوم علمی خاص، اصل یا ویژگی تأکید دارد. بازدیدکنندگان به ارتباط این مفاهیم بازندگی روزمره پی می‌‌‌برند.از سوی دیگر مدل‌‌‌های ماکروسکوپی نیز پدیده هایی را که در داخل مواد در مقیاس‌‌‌های میکرو، نانو و اتمی مشاهده می‌‌‌شوند، توضیح می‌‌‌دهند. تاکنون، این موسسه با همکاری موزه فرانکلین پنج بسته آموزشی زیر را برای کودکان و نوجوانان تولید کرده‌‌‌اند:

1-ماهیت مواد: این بسته مکانیسم میکرو را در پشت رفتار غیرمعمول و تعجب‌‌‌آور ماکروسکوپی مواد مانند آئروژل‌‌‌ها، آلیاژهای حافظه‌‌‌دار، پلیمر، جوهر الکترونیکی و زئولیت بررسی می‌‌‌کند.

2- تمرکز در زندگی: در این بسته به بررسی اینکه چگونه قطعات نانومتری بدن ماوجود زندگی را امکان ‌‌‌پذیر می‌‌‌کنند، پرداخته می‏شود. فعالیت در این بسته آموزشی تمرکز برروی آنتی بادی‌‌‌ها،DNA، موتور مولکولی، غشای سلولی و بینایی است.

3- عجایب کوچک: این فعالیت از برنامه‌‌‌های کاربردی روزمره فناوری ‏نانو استفاده می‌‌‌کند. فعالیت‌‌‌ها شامل برنامه‌‌‌های کاربردی با فناوری پایین مانند کرم ضدآفتاب نامرئی و ذرات نقره‌‌‌ای ضد باکتری، و همچنین پارچه‌‌‌های ضد آتش با تکنولوژی بالا، درمان سرطان و مواد بازسازی محیطی می‌‌‌باشد.

4- قدرت پنهان: بر تبدیل گونه‌‌‌های مختلف فناوری‌‌‌های تجدید‌‌‌پذیر و انرژی‌‌‌های نو متمرکز است. محتوای این بسته آموزشی شامل خواص مواد موجود در پانل‌‌‌های خورشیدی، باتری، ترموالکتریک، پیزوالکتریک،LED ها، و همچنین توضیح مفاهیم کلی توربین‌‌‌های بخار می‌باشد.

5- فناوری جیبی: این بسته آموزشی که در سال 2013 منتشر شد مفاهیم پایه و فناوری‌‌‌های کلیدی در تلفن‌‌‌های هوشمند و تبلت‌‌‌ها، مانند صفحه‌‌‌های لمسی و چرخش خودکار صفحه را توضیح می‌‌‌دهد] 8].

2-1-7-مرکز مهندسی و علم مواد دانشگاه ویسکانسین:

این مرکز با هدف حمایت از فعالیت‌‌‌های علمی دانشجویان و دانش‌‌‌آموزان تاسیس شد و ضمن تامین مالی بخشی از این فعالیت‌‌‌ها، تلاش دارد تا با برگزاری رویدادهایی چون بازدید از مدارس و کارگاه‌‌‌ها، عموم مردم را با علم مواد و فناوری نانو آشنا کند. فعالیت‌‌‌های این مرکز توسط بنیاد ملی علوم تامین مالی می‌‌‌شود. در وب‏سایت این مرکز که به دو زبان انگلیسی و اسپانیایی است، مجموعه گسترده‌‌‌ای از روش‌‌‌های تدریس و فعالیت‌‌‌های آزمایشگاهی در زمینه‌‌‌های مختلفی از قبیل علم مواد، فیزیک، شیمی، بیولوژی و فناوری نانوبرای دانش آموزان دبستانی و دبیرستانی و مدرسان آن‌‌‌ها ارائه می‌‌‌شود. بخش فناوری نانو در این وب‏سایت مطالبی در سر فصل‌‌‌های نانولوله‌‌‌های کربنی، ساختار بلوری، فلوئور، نانو ماشین‌‌‌ها، LED ها، کریستال‌‌‌های مایع، آبدوستی و آبگریزی، آلیاژهای‌‌‌حافظه‌‌‌دار و خودآرایی ارائه شده است که هر سرفصل شامل مطالبی از قبیل منابع آموزشی، آزمایش‌‌‌ها، فعالیت و ویدئوهای مرتبط با آن می‌‌‌باشد] 9].

2-1-8-شبکه ملی آموزش غیر رسمی

شبکه ملی آموزش غیر‌‌‌رسمی، جامعه‌‌‌ای از مربیان و دانشمندان است که برای حمایت از یادگیری علم، تکنولوژی، مهندسی و ریاضی در سراسر ایالات متحده تلاش می‌‌‌کنند. این مجموعه با استفاده از نمایشگاه‌‌‌ها، موزه‌‌‌ها، بهبود شیوه‌‌‌های تدریس و مهارت‌‌‌های مربیان و دانشمندان و ایجاد روابط پایدار و ارزشمند بین افراد و سازمان‌‌‌ها به فراگیر شدن علوم و فناوری‌‌‌های جدید کمک می‌‌‌کند. در این مرکز فعالیت‌‌‌ها درزمینه آموزش نانو به نوجوانان در چهار بخش استفاده از بسته‌‌‌های آموزشی، تلفیق آموزش با فعالیت‌‌‌های هنری، اردوهای تابستانی و برگزاری کلاس‌های درسی انجام می‌‌‌شود.

در مورد استفاده از منابع دیجیتالی و بسته‌‌‌های آموزشی، این مرکز با همکاری موزه های دانش آموزی بسته‌‌‌های آموزشی جذابی را تولید کرده است تا به وسیله آن دانش آموزان و مخاطبان غیر مرتبط با فن آوری نانو را به این فناوری جذب کند. هم چنین در کارگاه های تلفیقی هنری-آزمایشگاهی این مرکز دانش آموزان به ارتباط بین شیشه رنگی و فناوری نانو پی می‌‌‌برند، نانو ذرات طلا و نقره را تشکیل می‌‌‌دهند. در نهایت، با استفاده از نانو ذرات یک پنجره با شیشه رنگی تولید می‌‌‌کنند. اردوهای تابستانی این مرکز شامل یک اردوی یک هفته‌‌‌ای است که به طور جداگانه برای دانش‌‌‌آموزان دبستانی و دبیرستانی برپا می‌‌‌شود. در این اردو دانش‌‌‌آموزان در معرض طیف وسیعی از تجارب قرار می‌‌‌گیرند. برای ورود به این اردوگاه نیاز به هیچ دانش بخوصی در زمینه نانو نیست چرا که در آن در مورد مسائل کلی و فرصت‌‌‌های شغلی پیش روی فعالان فناوری نانو گفتگو می‌‌‌شود. با این وجود دانش آموزان می‌‌‌توانند با انتخاب زمینه‌‌‌های مورد علاقه خود در کارگاه‌‌‌ها و جلسات ویژه ای که روی یک بخش به خصوص از فناوری نانو متمرکز می‌‌‌شود شرکت کنند. برنامه کلاس‌‌‌های درسی شبکه ملی آموزش غیر رسمی برای دانش آموزان کلاس‌‌‌های چهارم تا هشتم طراحی شده است. مدرسین فناوری نانواین مرکز با سفر به هفت ایالت شمال غربی آمریکا، فناوری نانورا به عنوان یک علم برجسته و پیشرفته و سازگار با محیط زیست معرفی می‌‌‌کنند. این کلاس‌‌‌ها شامل ارائه پاورپوینت، فیلم سه دقیقه‌‌‌ای، و همچنین یک جلسه بحث و گفتگو بین دانش آموز و معلم است] 10].

 

2-2-برزیل
برزیل به عنوان بزرگترین کشور آمریکای جنوبی و با داشتن جمعیتی بالغ بر 200 میلیون نفر یکی از اقتصادهای بزرگ و روبه رشد جهان می‌‌‌باشد. این کشور با داشتن جمعیت جوان توجه زیادی به آموزش و تحقیق در زمینه فناوری‌‌‌های نو مانند فناوری نانو دارد. امروزه در بسیاری از دانشگاه‌‌‌های درجه اول برزیل فرصت‌‌‌های آموزشی و تحقیقاتی برای فناوری نانو فراهم شده است. درسال 2011، مقرراتی برای بخش صنعت، و همچنین برای توسعه استانداردهای، قوانین و دستورالعمل‌‌‌های مربوط به تحقیق، آموزش، ساخت و توسعه فناوری نانو در برزیل توسط کارشناسان تصویب شد. درسال 2012، اولین کارگاه مشترک آموزشی فناوری نانو با مشارکت نهاد‌‌‌های معتبر کانادایی در سائوپائولو برگزار گردید. این کارگاه توسط سازمان همکاری فناوری نانو در وزارت علوم، فناوری و نوآوری برزیل و موسسه ملی تحقیقات انرژی هسته‌‌‌ای (PEN) با هدف شناسایی پروژه‌‌‌های آینده فناوری نانوکه می‌‌‌تواند به عنوان سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های مشترک بین دو کشور مورد استفاده قرارگیرد، سازمان دهی شد] 11]. هرچند برزیل با مشکلاتی از قبیل فقر، اختلاف طبقاتی و نا‌‌‌امنی‌‌‌های شهری روبرو است، اما رشد اقتصادی برزیل و تعداد مقالات منتشر شده در زمینه فناوی نانو توسط دانشمندان این کشور به حدی چشمگیر بوده که پیش‌‌‌بینی می‌‌‌شود تا سالیان آینده برزیل یکی از کشورهای پیشتاز در فناوری نانو باشد. با وجود توسعه پژوهش، فناوری نانو موفق به ورود در صنایع بزرگ برزیل نشده است.

2-2-1-موزه اکتشافی علوم برزیل
موزه اکتشافی علوم برزیل که مخاطبان اصلی آن کودکان و نوجوانان هستند از ابتدای کار خود، در سال 2005، به فضایی برای تحصیل، پرکردن اوقات فراغت و دسترسی دانش آموزان به اینترنت تبدیل شده است.این مرکز از طریق پروژه‌‌‌های چند رشته‌‌‌ای و تعاملی در جهت انتشار فرهنگ علمی، تحریک کنجکاوی و ساخت تفکر انتقادی عمل می‌‌‌کند ودر سال‌‌‌های اخیر، در بسیاری از مناطق برزیل محبوب شده است. این مرکز با برپایی سمینارها، کارگاه‌‌‌های آموزشی، سخنرانی‌‌‌ها، ویدئو کنفرانس‌‌‌ها و اردوها، مفاهیم علمی از قبیل فناوری نانو، هواشناسی و ستاره شناسی، را به شکل آسان و سرگرم کننده به دانش آموزان می‌‌‌آموزد. علاوه بر این دانش آموزان در این مرکز می‌‌‌توانند به صورت رو‌‌‌در‌‌‌رو با دانشمندان و پژوهشگران ملاقات کنند و از تجربیات شخصی و علمی آن‌‌‌ها استفاده کنند] 12].

موزه اکتشافی علوم برزیل هم‌‌‌چنین اقدام به برگزاری نمایشگاهی به نام ماجراجویی نانو کرده است. این نمایشگاه با همکاری آزمایشگاه ملی نور برزیل، برپا می‌‌‌شود، بازدیدکنندگان به صورت گروهی در بازی‌‌‌های الکترونیکی مشارکت می‌‌‌کنند و شبیه سازی را در قالب دستکاری مواد و نانو ذرات می‌‌‌آموزند. ماجراجویی نانو همزمان با آغاز به کار موزه در سال 2005 به‌‌‌عنوان یک نمایشگاه تعاملی شکل گرفت و پیش از آنکه در محل دائمی خود در محل اصلی موزه علوم اکتشافی قرار گیرد، به چندین شهر سفرکرد. در چهارسال گذشته، بیش از چهل هزار نفر از این مرکز دیدن کرده‌‌‌اند. در سال‌‌‌های اخیر این مرکز با همکاری یونسکو فعالیت خود را در دیگر کشورهای آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب گسترش داده است و در حال تبدیل شدن به مرکز آموزش فناوری‌‌‌های نو در آمریکای لاتین می‌‌‌باشد] 13].

 

3-اروپا
3-1-آلمان:
آلمان یکی از کشورهای پیشتاز در زمینه بهره‏برداری صنعتی از فناوری نانو می‌‌‌باشد. این کشور که پس از آمریکا و چین، سومین اقتصاد قدرتمند جهان را دارا است، از فناوری نانو در بسیاری از صنایع خود سود می‏برد. دانشگاه‌‌‌های این کشور مانند دانشگاه درسدن، نورنبرگ و مونیخ یکی از بالاترین سرانه انتشار مقالات فناوری نانو را در اروپا دارند. دولت آلمان نقشه راهی جامع در مورد فناوری دارد که بر اساس آن آلمان در سال 2020 در زمینه آموزش و به کارگیری فناوری نانو در صنایع تبدیل به کشور برتر جهان خواهد شد] 14].

3-1-1-انجمن آزمایشگاهی سارلب:

سارلب یکی از بزرگترین و فعال‌‌‌ترین شبکه‌‌‌های آزمایشگاهی دانش‌‌‌آموزی در اروپا است که درحال حاضر شامل 9 آزمایشگاه دانش‌‌‌آموزی درنقاط مختلف آلمان است و سالیانه نزدیک به 5500 دانش‌‌‌آموز از مجموعه آزمایشگاه‌‌‌های آن دیدن می‌‌‌کنند. این مرکز هرساله اقدام به برگزاری اردوهای آزمایشگاهی می‌‌‌کند که در آن تعدادی از دانش‌‌‌آموزان علاقمند، به مدت چند شبانه روز در یکی از مراکز دانشگاهی همکار با سارلب گرد ‌‌‌هم می‌‌‌آیند. آن‌‌‌ها در این مدت در دوره‌‌‌های آموزشی، جلسات آزمایشگاهی وکارگاه‌‌‌ها حضور می‌‌‌یابند و با زوایای مختلف فناوری نانو آشنا می-شوند. سارلب درسال 2018 این اردو را در دانشگاه سارلند و با شعار تنوع آزمایشگاهی برگزار کرد. این اردو به مدت 4 شبانه روز و با هزینه 160 یورو برای هر دانش‌‌‌آموز انجام شد. شکل (4) اردوی آموزشی فناوری نانو در دانشگاه سارلند را نشان می‌‌‌دهد] 15].

3-1-2-سفر نانو:

       این منبع ویدئویی توسط انجمن مهندسان آلمان و با پشتیبانی وزارت آموزش و تحقیقات فدرال آلمان تولید شده است. سفر نانو مخاطب را به یک سفر ویدئویی در دنیای نانو می‌‌‌برد. و به ا واجازه می‌‌‌دهد تا در ساختارهای درون سلولی، یک دیود نور و یا یک میکروچیپ لپتاپ قرار گیرند. این منبع ویدئویی به چهار زبان انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی و فرانسوی در دسترس است ومناسب دوره‌‌‌های دبیرستان و سال‌‌‌های ابتدای دانشگاه است، اما می‌‌‌تواند برای دانش آموزان مقطع راهنمایی نیز مفید باشد] 16].

3-1-3-کامیون نانو:

این فعالیت از سال ۲۰۰۹ با حمایت وزارت آموزش و تحقیقات فدرال آلمان هر ساله مشغول به فعالیت است، این کامیون حاوی مطالب و فعالیت‌‌‌های مرتبط با فناوری نانو است که در شهر‌‌‌های مختلف آلمان حرکت می‌‌‌کند و مطالب فناوری نانو را در مدارس و مراکز مختلف علمی به شیوه‌‌‌ای جذاب به نوجوانان ارائه می‌‌‌کند. کامیون نانو یک نمایشگاه سیار از فناوری نانو است که شامل 60 فعالیت از قبیل نمایش لیزری، نمایش فیلم و ارائه مطالب چند رسانه‌‌‌ای می‌‌‌شود. کامیون نانو دارای یک مکان خاص برای انجام آزمایش‌‌‌های نانویی نیز می‌‌‌باشد. شکل های 5 و6 علاقمندان را در حال بازدید از کامیون نانو نشان می‌‌‌دهد] 17].

3-1-4-مجله علم در مدرسه:

 این مجله که دفتر آن در شهر هایدنبرگ آلمان است با حمایت مالی اتحادیه اروپا و زیر نظر آزمایشگاه زیست شناسی مولکولی اروپا منتشر می‌‌‌شود. هدف از انتشار این مجله بهبود ارتباط بین مدرسان، دانشمندان و دیگر بخش‌‌‌های درگیر در آموزش علوم است. این مجله به آموزش تمامی رشته‌‌‌های علمی در سراسر اروپا می‌‌‌پردازد و در حال حاضر بیشترین تمرکز آن برکارهای بین رشته‌‌‌ای است. محتویات مجله علم در مدرسه شامل مطالب آموزشی، ارائه اطلاعات به‌‌‌روز درمورد علوم پیشرفته، مصاحبه با دانشمندان و مدرسان موفق، بررسی کتاب‌‌‌ها و سایر منابع و مقالات می‌‌‌باشد که حاوی منابع ارزشمندی برای مدرسان علوم است. این مجله به صورت سه ماهه و کاملا رایگان منتشر می‌‌‌شود. مقالات آنلاین آن به بسیاری از زبان‌‌‌های اروپایی منتشر می‌‌‌شود، اما نسخه چاپی تنها به زبان انگلیسی است.در هر شماره از این مجله بخش‌‌‌هایی در مورد فناوری نانو وجود دارد که در آن منابع درسی برای معلمان فناوری نانو دردسترس است. همچنین این مجله در هر شماره اقدام به معرفی مراکز دانش آموزی فناوری نانو در اروپا می‌‌‌کند و به پوشش خبری تمامی فعالیت‌‌‌های فناوری نانواز قبیل کارگاه‌‌‌ها، سمینارها و آزمایشگاه‌‌‌ها می-پردازد. علاوه بر این منابع آنلاین فراوان مانند اطلاعات، فیلم‌‌‌ها و بازی‌‌‌ها را در دسترس مدارس، معلمان و دانش آموزان قرار می‌‌‌دهد. شکل (7) طرح روی جلد یکی از شماره‌‌‌های مجله علم در مدرسه را نشان می‌‌‌دهد] 18].

 

3-2-انگلستان
در انگلستان، دولت این کشور شخصا توسعه فناوری نانو را به وسیله انجمن استراتژی فناوری نانو (NSF) بر عهده گرفته است. این انجمن، یک هیئت مشاوره تخصصی است که سازمان‌‌‌های خصوصی، دانشگاه ها، صنایع و دیگر بخش‌‌‌های فعال در زمینه فناوری نانو از اعضای آن می‌‌‌باشند. در این انجمن بحث و تعامل میان دولت و بخش‌‌‌های کلیدی در زمینه مسائل استراتژیک برای ترویج و توسعه فناوری نانو در انگلستان مطرح می‌‌‌شود. این مرکز همچنین به فعالیت هایی که در آن انگلستان را به عنوان یک کشور پیشتاز در زمینه فناوری‌‌‌های نو تبدیل می‌‌‌کند نیز کمک مالی و مشاوره های فنی می‌‌‌دهد] 19].

3-2-1-ماموریت نانو

ماموریت نانو، یک بازی رایانه‌‌‌ای است که کاربران را در مورد مفاهیم پایه در علم نانو به وسیله برنامه‌‌‌های عملی واقعی از میکرو الکترونیک تا دارورسانی آموزش می‌‌‌دهد. این بازی توسط، استودیوی توسعه آموزش مبتنی بر بازی برتر لندن، طراحی شده است. این مرکز با سازمان‌‌‌های مهمی از قبیل دفتر هماهنگی ملی فناوری نانوی آمریکا ، موسسه فیزیک و آزمایشگاه ملی فیزیک ، انجمن مهندسان آلمان و انجمن سلطنتی شیمی بریتانیا همکاری می‌‌‌کند. با وجود فضای سه بعدی با کیفیت این بازی و جلوه های بصری خیره کننده و نیز فیزیک واقع گرایانه که برای دنیای کوانتومی شبیه‌‌‌سازی شده است، کاربران این بازی می‌‌‌توانند درک بصری درستی از فضای نانو بدست آورند. کیفیت این بازی مطابق با استاندارد‌‌‌های بازی‌‌‌های مشابه کنونی مانند پلی اتیشن 2 و ایکس باکس است و انتظارات نوجوانان را از یک بازی رایانه‌‌‌ای برآورده می‌‌‌کند. کیفیت تصاویر آن به گونه ای است که می‌‌‌توان ادعا کرد، این بازی دقیق ترین دید سه بعدی را که تاکنون از نانولوله‌‌‌ها ساخته شده است فراهم می‌‌‌کند. طرح کلی این بازی به این گونه است که فردی به نام دکتر نویل قصد دارد به وسیله ارتش خود که از نانو ماشین‌‌‌ها و نانو مواد تشکیل شده است جهان را تخریب کند، اما قهرمان بازی که توسط دکتر گود لاو و دستیارانش پشتیبانی می‌‌‌شود با بهره‌‌‌گیری از تصاویر نانو، نانو ماشین‌‌‌ها و نانو موادی را تولید می‌‌‌کند تا دکتر نویل را متوقف کند و جهان را نجات دهد. در طول بازی، بازیکن با چالش های مختلفی روبرو می‌‌‌شود و طی آن با مفاهیم مختلف فناوری نانو مانند، دارو رسانی، خودچیدمانی، مواد کوانتومی و نانو ماشین‌‌‌ها آشنا می‌‌‌شود. این بازی دارای سه حالت بازی، داستان و کلاس درس است. حالت کلاس درس شامل پشتیبانی از معلمان می‌‌‌شود که در آن مفاهیم پشت چالش-های ارائه شده در بازی را برای معلمان شرح می‌‌‌دهد تا معلمان بتوانند از اهداف آموزشی این بازی نهایت استفاده را ببرند. سازندگان این برنامه قصد دارند که با جذب حامیان مالی نسخه های دیگر بازی، از جمله نسخه معلمان که حاوی برنامه های درسی و پشتیبانی آنلاین است را به صورت رایگان برای مدارس در سراسر جهان، تهیه کنند] 20].

 

3-3-روسیه
روسیه با وجود رکود اقتصادی، همچنان سرمایه گذاری در آموزش نانو را ادامه می دهد در سال 2008 برنامه "توسعه زیرساخت های فناوری نانو در فدراسیون روسیه" توسط رئیس جمهور ولادیمیر پوتین تصویب شد و در سال 2010 فعال گردید. آموزش نانو یکی از بخش‌‌‌های مهم این برنامه است که توسط وزارت امور خارجه و وزارت علوم روسیه اداره می شود. نکته اصلی این برنامه نصب ابزارهای ویژه در موسسات آموزشی مختلف و سازماندهی آزمایشگاه های ویژه فناوری نانو است که در آن دانش آموزان زیر نظر معلم خود به صورت تجربی با فناوری نانو آشنا می-شوند. در سال 2008، 35 مدرسه عالی در روسیه مجهز به مجتمع های ویژه آموزشی فناوری نانو بودند و این تعداد اکنون به 48 مجتمع آموزش رسیده است. دولت روسیه برای تجهیز کلاس های درسی با شرکت بین المللی NT-MDT که در زمینه تولید ابزار فناوری نانو فعالیت می‌‌‌کند، همکاری می‌‌‌نماید. این شرکت برای مدارس و دانشگاه های روسیه ابزارهای آموزشی ویژه ای به نام "مدرس نانو" ارائه می‌‌‌دهد. این بسته آموزشی شامل مجموعه ای از ابزارهای یادگیری و لوازم جانبی می باشد] 21].

 

3-4-اسپانیا
اسپانیا پنجمین اقتصاد برتر اتحادیه اروپا است. این کشور در دهه‌‌‌های گذشته توسعه و تولید انرژی های تجدید پذیر مانند انرژی خورشیدی و باد را در دستور کار خود قرار داده است. تعدادی از بهترین دانشگاه‌‌‌های جهان در زمینه آموزش فناوری نانو مانند دانشگاه خودگردان بارسلون ، مرکز مهندسی زیستی کاتالونیا ، موسسه علوم فتونیک و دانشگاه پلی تکنیک والنسیا در اسپانیا قرار دارند. هم چنین به وسیله شبکه فناوری نانوی اسپانیا مجموعه پیوسته‌‌‌ای از دانشگاه‌‌‌ها، مراکز تحقیقاتی، بیمارستان‌‌‌ها، مراکز درمانی و صنایع شکل گرفته است که هدف آن‌‌‌ها تولید فناوری و تبدیل آن به محصولات کاربردی در صنعت و درمان می باشد]22 و 23].

3-4-1-وب سایت nanoyou

این وب سایت که با حمایت دولت اسپانیا فعالیت می‌‌‌کند، با استفاده از برنامه های مدارس، مراکز علمی و موزه‌‌‌ها در سراسر اروپا با مخاطبان خود ارتباط برقرار می‌‌‌کند. تخمین زده می‌‌‌شود که بیش از 25000 نوجوان در سراسر اروپا از مطالب این وب سایت استفاده می‌‌‌کنند. مطالب این وب سایت حاوی بازی، آزمایشگاه، گفتگو و مطالب آموزشی می‌‌‌باشد. بخش بازی‌‌‌های این وب سایت شامل بازی حافظه، پازل و سفر در زمان می‌‌‌شود. در بخش آزمایشگاه این وب سایت چندین آزمایش مناسب دانش آموزان معرفی می‌‌‌شود. بخش گفتگو شامل مطالب آموزشی فناوری نانو است و در بخش آخر مطالب مفید جهت معلم ها در قالب بسته های آموزشی، برنامه های تدریسی و ابزار ها ارائه می‌‌‌شود] 24].

 

3-5- سوئیس
بر اساس گزارش جهانی رقابت سوئیس در بازه زمانی 2009-2010 بیشترین سرمایه گذاری را در فناوری نانو در بین کشورها داشته است. سیستم های تشویقی و تلاش برای بهبود بازده فعالیت‌‌‌های اقتصادی‌‌‌، کارآفرینی صحیح با شرایط چارچوب مطلوب منجر به یک محیط پر جنب و جوش و قوی در زمینه فناوری نانو در سوئیس شده است که باعث جذب دانشجویان زیادی از سراسر جهان به دانشگا‌‌‌ه‌‌‌های سوئیس شده است. در سوئیس، اقدامات حمایت از آموزش، تحقیق و نوآوری از یک حوزه سیاستی یکپارچه تشکیل شده و در یک چرخه چهار ساله مشخص، ارزیابی و تطبیق می شود. این موارد به طور مرتب در دستور کار دولت قرار دارند و از منابع مالی دولتی بهره مند می شوند. سالانه تقریبا یک دهم بودجه فدرال سوئیس در آموزش عالی و تحقیقات صرف می شود] 25].

3-5-1- وب سایت Swiss Nano-Cube

این وب سایت یک بستر اطلاعاتی، یادگیری و آموزشی است که به آموزش فناوری نانوبرای مدارس متوسطه، شرکت‌‌‌ها و انجمن‌‌‌های صنعتی اختصاص داده شده است. این وب‌‌‌سایت به طور مشترک توسط انجمن نوآوری (سنت گالن) و موسسه فدرال آموزش و پرورش فنی-حرفه‌‌‌ای سوئیس اداره می‌‌‌شود و اطلاعات مفیدی را در زمینه فناوری میکرو و نانوبه معلمان، دانش آموزان و همچنین کارشناسان حرفه‌‌‌ای صنعت ارائه می‌‌‌کند] 26].

 

4-آسیا و اقیانوسیه
4-1-هندوستان
دولت هند از اوایل دهه 2000 میلادی نقش یک پیشگام در ترویج تحقیق و توسعه فناوری نانو در هند را بازی می‌‌‌کند که در ادامه به دو برنامه خاص ترویج و آموزش نانو در این کشور اشاره شده است] 27].

4-1-1-موسسه فناوری نانو دوستی

این موسسه فعالیت خود را در سال 2003 و با هدف توانمند سازی دانش آموزان جهت ورود به بازار کار آغاز کرد. موسسه دوستی اولین مرکزی است که دوره آموزشی در زمینه فناوری نانو در هند ارائه داده است. در دوره‌‌‌های آموزشی این مرکز، دانش آموزان طبقه بندی، تهیه و استفاده از نانو مواد را می‌‌‌آموزند. چندین موسسه علمی در سطح ملی با این موسسه همکاری می‌‌‌کنند. امکانات این مرکز برای دانش آموزان شامل منابع درسی الکترونیکی و تعداد زیادی آزمایشگاه و کتابخانه در دانشگاه های مختلف می شود. شکل (8) دوره های آموزشی فناوری نانوی موسسه دوستی را به تصویر کشیده است] 28].

4-1-2-موسسه علم وفناوری نانوی پنجاب

این موسسه فعالیت خود را در سال 2013 زیر نظر وزارت علوم و فناوری هند، با هدف افزایش تحقیق و توسعه در زمینه علوم و فناوری نانو در هند آغاز کرد. این موسسه تلاش دارد تا با گسترش برنامه های خود در مدارس دور افتاده و مناطق روستایی هند، آموزش فناوری نانو را در میان نسل جوان فراگیر کند. این مرکز هم چنین متعهد است تا با استفاده از نانو فناوری، در فعالیت های ملی دیگری مانند ایجاد شهرها و روستاهای هوشمند و تولید انرژی پاک به دولت هند کمک کند] 29].

 

4-2-سریلانکا
مرکز فناوری نانوی سریلانکا در سال 2000 با هدف توسعه فناوری نانو از طریق جذب متخصصین از داخل یا خارج کشور، افزایش رقابت صنعت محلی از طریق تحقیق و توسعه محلی، تولید ارزش افزوده در صادرات و ایجاد یک پایگاه افزایش مهارت در زمینه فناوری نانو تاسیس شد. این موسسه نخستین درگاه اطلاعاتی فناوری نانو در سریلانکا را راه اندازی کرد. این درگاه به عنوان یک مرکز اطلاعات برای تحقیقات فناوری نانو در سریلانکا عمل می‌‌‌کند که تمرکز فعالیت‌‌‌های آن ایجاد آگاهی در مورد فناوری نانو در میان دانش‌‌‌آموزان، آموزش سرمایه گذاران و مشتریان، توانمند سازی دولت برای سنجش بودجه، ایجاد انجمن برای دانشمندان به منظور به اشتراک گذاشتن تحقیق، ایجاد کنجکاوی عمومی و کمک به تصمیم گیرندگان بخش کسب و کار در برنامه ریزی و ارزیابی فناوری نانو می‌‌‌باشد. این مرکز در تلاش است تا سریلانکا را به یک کشور متمرکز بر فناوری نانو تبدیل کند] 30].

 

4-3-عراق
جنگ‌‌‌های طولانی مدت و نا‌‌‌امنی، باعث کم توجهی دولت عراق نسبت به آموزش عالی و توسعه آن شده است. از این رو هنوز فعالیت‌‌‌های سازمان یافته و منسجمی برای آموزش فناوری نانو در این کشور صورت نگرفته است. با این وجود برخی دانشگاه‌‌‌ها و دانشمندان به صورت مقطعی فعالیت‌‌‌هایی را در ارتباط با فناوری نانو انجام می‌‌‌دهند. هرچند تحقیقات فناوری نانو در عراق سازمان یافته نیست اما کیفیت پژوهش‌‌‌ها در سطح قابل قبولی می‌‌‌باشد.

4-3-1-دانشگاه فناوری عراق:

مرکز فناوری نانو و مواد پیشرفته دانشگاه فناوری عراق که در شهر بغداد واقع شده است، در سال 2009 تاسیس شد. این مرکز با هدف باز کردن خطوط تحقیقاتی که بتوانند در زمینه های صنعت، سلامت، سلول های خورشیدی و سنسورها کاربرد داشته باشد شروع به فعالیت کرد. این مرکز علاوه بر این، با تحقیقات علمی در دانشگاه های عراق و متخصصین مؤسسات دیگر، از طریق تیم های تحقیقاتی مشترک همکاری می‌‌‌کند. این مرکز در تلاش است تا در چشم انداز بلند مدت خود با ایجاد ارتباط با نهاد‌‌‌های بین الملی فعال در فناوری نانو زمینه را برای تبادل دانش و ارتقاء فرهنگ تحقیقاتی در عراق فراهم کند] 31].

مرکز فناوری نانو و مواد پیشرفته عراق با همکاری برخی نهادهای دولتی اقدام به برگزاری دوره‌‌‌های آموزش برای دانش آموزان و دانشجویان علاقه‌‌‌مند به فناوری نانو کرده است. این دوره‌‌‌ها که با استفاده از امکانات مرکز برگزار می‌‌‌شود در جدول 1 آمده است.

 

4-4-استرالیا
دولت استرالیا با هدف سازمان دهی فعالیت‌‌‌های مرتبط با فناوری نانو در این کشور، شبکه ملی فناوری نانو در استرالیا را راه اندازی کرده است. این شبکه اهدافی از قبیل برقراری ارتباط با مراکز بین المللی، توسعه آموزش در مقطع آموزش عالی و ایجاد سود اقتصادی از محصولات فناوری نانو در استرالیا فعالیت می‌‌‌کند. این کشور امروزه در میان 10 کشور برتر در زمینه کاربردی فناوری نانو در صنعت می‌‌‌باشد] 32].

 

4-4-1 وب سایت AccessNano

این وب سایت یک منبع آموزشی منحصر به فرد و پیشرفته در زمینه فناوری نانو است که برای معرفی دانش و فناوری قابل دسترس و نوآورانه در کلاس های دبیرستانی استرالیا طراحی شده است. این وب سایت که با حمایت اداره فناوری نانوی استرالیا فعالیت می کند اقدام به انتشار 13بسته آموزشی برای مدرسین فناوری نانوکرده است که مناسب تدریس به سنین 7-11 سال اند. این بسته ها شامل پاورپوینت، ویدئوی آموزشی، آزمایش، فعالیت کلاسی، انیمیشن و کتاب‌‌‌های درسی است] 33].

 

5-نتیجه گیری:
همانگونه که دراین پژوهش بیان شد کشورهای زیادی در جهان اعم از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به اهمیت آموزش فناوری نانو به دانش آموزان پی برده اند و تلاش‌‌‌های شایانی در این زمینه انجام داده‌‌‌اند. از اینرو آموزش فناوری نانو به دانش آموزان محدود به چند کشور خاص نمی‌‌‌شود. علاوه بر کشورهای ذکر شده در این مقاله، فعالیت‌‌‌های غیرسازمان یافته‌‌‌ای در کشورهای دیگری از قبیل مالزی و اندونزی در حال جریان است و برخی دیگر کشورها در حال تدوین اصول آموزش فناوری نانودر مدارس خود هستند. هرچند در حال حاضر شیوه‌‌‌های آموزشی در طیف وسیعی مانند اردوها،کارگاه ها، فیلم‌‌‌های آموزشی، بازی‌‌‌های رایانه‌‌‌ای، برنامه‌‌‌های کلاسی و غیره پراکنده شده‌‌‌اند، اما با توجه به استعداد و علاقمندی دانش آموزان، فعالیت‌‌‌های آموزشی می‌‌‌تواند سطح بالاتری نیز انجام گیرند. جدول 2 خلاصه‌‌‌ای از فعالیت‌‌‌ها را در سراسر جهان نشان می‌‌‌دهد که شرح آن در بخش‏های قبل بیان شد.

ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشتاز در حوزه فناوری نانوفعالیت‌‌‌های بسیار خوبی در زمینه آموزش فناوری نانوبه کودکان و نوجوانان داشته است و به عنوان یکی از کشورهای صاحب سبک شناخته می‌‌‌شود. باشگاه نانو با حمایت ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با سابقه پانزده ساله در برگزاری کارگاه‌‌‌ها و جشنواره‌‌‌های آموزشی در نقاط مختلف کشور و برپایی المپیاد دانش آموزی علوم و فناوری نانو، نقش پررنگی در آموزش فناوری نانو به دانش آموزان ایرانی داشته است. نهادهای آموزشی کشورمان می‌‌‌توانند با بهره‌‌‌گیری از تجربیات سایر کشورها و بومی سازی این الگوها اقدام به بهبود شرایط آموزش کودکان و نوجوانان کنند. از سوی دیگر ایران خود می‌‌‌تواند الگویی برای کشورهای در حال توسعه باشد و آن‌‌‌ها را در امر آموزش فناوری نانو یاری دهد. در حال حاضر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با همکاری موسسات و نهادهای آموزشی و علمی، دوره‌‌‌های آموزشی برای دانش آموزان کشورهایی مانند ترکیه، اکوادور، کوبا، عمان، هند، اندونزی و چین برگزار کرده است. فعالیت‌‌‌های آموزشی صورت گرفته شامل برگزاری کارگاه‌‌‌های آموزشی مختص کودکان و نوجوانان و را‌‌‌ه‌‌‌ندازی آزمایشگاه‌‌‌ فناوری نانو جهت گسترش پژوهش دانش-آموزی و دانشجویی می‌‌‌باشد. امید است با تلاش و همت پژوهشگران، دانشمندان، دانشجویان و مسئولین کشورمان، نسل آینده دانشمندان فناوری نانو درکشورمان نیز مانند نسل کنونی، جوانانی پویا، خلاق و مجهز به علم روز باشند.

 

مراجع:

[1]-www.nano.gov

[2]-www.cornell.edu

[3]-www.nanooze.org

[4]-www.nanowerk.com/news/newsid=22641.php

[5]-www.nano.gov/node/890

[6]-www.nano-zone.net

[7]-www.nisenet.org/nanodays

[8]-www.psu.edu

[9]-www.archive.education.mrsec.wisc.edu/212.htm

[10]- www.nisenet.org

[11]-www.azonano.com/article.aspx?ArticleID=3589

[12]-www.unicamp.br

[13]-www.nisenet.org/catalog/nanoaventura

]14[- طرح اقدام فناوری نانوی آلمان برای سال 2020 (Germany's Nanotechnology 2020 Action Plan)

[15]-www.saarlab.de

[16]-www.Nanoreisen.de

[17]- www.innotruck.de

[18]-www.scienceinschool.org

[19]-www.gov.uk/government/groups/nanotechnology-strategy-forum

[20]- www.nanomission.org

[21]- www.ntmdt-si.com/

[22]-www.nanospain.org

[23]-www.azonano.com/article.aspx?ArticleID=3511

[24]- www.nanoyou.eu

[25]-Swiss Nanotech Report 2010

[26]-www.swissnanocube.ch

[27]-A. Kumar, Research and Information System for Developing Countries, 193 (2014) 1-33.

[28]-www.amity.edu/aint

[29]-www.inst.ac.in

[30]-www.slintec.lk

[31]-www.uotechnology.edu.iq/NTRC/english/index.htm

[32]-www.ausnano.net/

[33]-www.nisenet.org/catalog/programs/australian_technyou_high_school_curriculum_accessnano