ستاد ویژه توسعه فناوری نانو
تعداد ارجاعات همواره معیار مناسبی برای تعیین تأثیر مقالات پژوهشی-کاربردی به شمار نمی‌آید. در اکثر موارد، دانشمندان از منابع مالی عمومی برای تأمین هزینه‌های پژوهشی خود استفاده می‌کنند و جامعه در ازای آن خواستار مشاهدۀ منافع محسوس حاصل از پژوهش آن‌هاست، در غیر این صورت، خطر قطع حمایت مالی وجود دارد. این منافع ممکن است به‌صورت پیشرفت‌های بنیادین علمی و یا فناوری‌های نوین حاصل از تحقیقات کاربردی باشد که قادر به حل مشکلات زندگی روز‌مره است.
بااین‌حال، ارزیابی خروجی تحقیقات بنیادین و کاربردی دو مقوله مجزاست. تحقیقات بنیادین اکثراً توسط جامعه دانشگاهی و باهدف ایجاد درکی هرچند کوچک از قوانین طبیعت برای دیگر دانشگاهیان انجام می‌شود. اگرچه مردمی که مالیات میدهند از منافع فکری و نامحسوس حاصل از این نوع تحقیقات برخوردار می‌شوند، اما این امر برای آنها یک نیاز مبرم به شمار نمی‌آید. بنابراین ویراستاران، روزنامهنگاران و مؤسسات علمی بایستی مشوق جامعه برای قدردانی از این نوع تحقیقات باشند. مؤثرترین مقالات بیشترین تعداد ارجاعات را خواهند داشت و این معیار می‌تواند روش قابل‌قبولی برای سنجش اهمیت آنها باشد. در مقابل، مالیات‌دهندگان بایستی برای پژوهش‌های کاربردی و منافع روز‌مره حاصل از آن ارزش بیشتری قائل باشند تا تحقیقات بنیادین. معیار‌های سنجش این منافع شامل تعداد مشاغل ایجاد‌شده، میزان صرفه‌جویی اقتصادی حاصل از فناوری با کارایی بالا، میزان کاهش تلفات انسانی (به عنوان مثال در پژوهش‌های زیست‌پزشکی) ، افزایش بهره‌وری، افزایش رفاه ناشی از به‌کار‌گیری ابزار‌آلات جدید و غیره است. در این مورد (به دلیل ملموس بودن خروجی تحقیقات برای عموم مردم) ، تعداد ارجاعات توسط جامعه دانشگاهی کم‌وبیش ارتباطی به رضایت مالیات‌دهندگان از نتایج تحقیقات ندارد.
در مجله Nature Nanotechnology، تعداد زیادی مقاله در حوزه تحقیقات کاربردی منتشر می‌شود، اما به‌ندرت به این نکته توجه می‌شود که این مقالات پس از انتشار چه سرنوشتی دارند. با آنکه معمولاً تعداد ارجاعات به مقاله از سر کنجکاوی بررسی می‌شود، اما همان‌طوری که ذکر شد، این امر سنجه مناسبی برای تعیین تأثیر آنها بر زندگی واقعی نیست. بنابراین، بررسی تمامی مقالات منتشر‌شده در این مجله از اکتبر سال 2006 تاکنون و رتبه‌بندی آنها بر اساس تعداد استنادات صورت گرفته از سوی اختراعات ثبت‌شده[1] جذاب به نظر می‌رسد. با آنکه این معیار نیز بیان‌گر تأثیر واقعی مقالات نیست، اما قطعاً جایگزین بهتری برای تعداد ارجاعات در سایر آثار علمی (و ارزیابی آنها در زندگی واقعی مردم) است. علاوه بر این، اندازه‌گیری آن نیز نسبتاً آسان است.
جای بسی خرسندی است که طیف وسیعی از موضوعات منتشر‌شده در حوزه فناوری نانو درنهایت به ثبت اختراع انجامیده و چندین مورد از آنها نیز وارد بازار شده است. در میان ده مقاله برتر با بیشترین استناد، گرافن و مواد دو‌بعدی در زمینه الکترونیک انعطاف‌پذیر، مواد نانوساختار برای باتری‌ها، نانوحفرات[2] برای توالی DNA، ترانزیستور‌های بر پایه نانوسیم[3]، نانوحامل‌های[4] دارویی برای درمان سرطان و ادوات سوییچ‌کننده بر پایه مقاومت‌های حافظه‌دار[5] مورداستفاده قرارگرفته است. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که دست‌کم در مورد این مجله، تعداد ارجاعات از سوی اختراعات ثبت‌شده با تعداد ارجاعات در منابع علمی تناسب ندارد. همچنین، مطابق شکل 1، مشاهده می‌شود[6] که تعداد ارجاعات از سوی اختراعات ثبت‌شده به مقالات منتشر‌شده در مجله مورد‌نظر، هرساله افزایش می‌یابد.
در حین جستجو مشخص شد که در اختراعات ثبت‌شده، هیچ قالب استانداردی برای ارجاعات وجود ندارد و لذا ابزاری مانند Lens استخراج داده‌های مرتبط را تسهیل می‌کند. علاوهبراین، ماهیت اختراع بیشتر شبیه یک شبکه مارپیچی سرهم‌بندی شده است تا یک ساختار سلسله‌مراتبی منظم؛ مثلاً در مورد یک نانوماده شناخته‌شده، درک تفاوت میان عبارات «گرافن متمایز‌شده با خواص آن»[7] و «ساختار یا خواص گرافن»[8] و یا عبارات «اکسید گرافن»[9] و «گرافن یا مشتقات آن، برای مثال اکسید گرافن»[10] و «اکسید‌ها هیدروکسید‌ها اکسید‌های گرافن»[11] موجود در سامانه طبقه‌بندی اختراعات CPC[12] دشوار به نظر می‌رسد. وجود عبارات بی‌مسما از قبیل «grapheme» نیز بر این دشواری افزوده است.
اختراعات ثبت‌شده گنجینه ناملموسی از دانش فنی است که بهرهبرداری از آن برای دانشگاهیان میسر است؛ بااین‌حال، امکان جستجو یا خواندن بسیاری از اختراعات برای جوامع علمی وجود ندارد، چه برسد به عموم مردم. در حال حاضر، ابزاری مانند Lens و دیگر سایت‌های مشابه، زمینه را برای جستجو در منابع مربوط به اختراعات ثبت‌شده فراهم می‌کند. نویسندگان مقالات می‌توانند شرکت‌هایی را که از مقاله آنها برای ثبت اختراع استفاده کرده و به آنها ارجاع داده‌اند، مشاهده نمایند و با صنایع مرتبط با کار تحقیقاتی خود ارتباط مستقیم برقرار کنند. علاوهبراین، نویسندگان می‌توانند از ارجاعات صورت‌گرفته از سوی اختراعات ثبت‌شده به‌عنوان معیاری مناسب برای سنجش تأثیر پژوهش خود استفاده کنند. سازمان‌های سرمایه‌گذاری نیز می‌توانند از این ابزار‌ها برای ارزیابی خروجی کمک‌هزینه‌های تحقیقاتی خود در زمینه‌های کاربردی بهره گیرند.
توجه به این نکته ضروری است که: انتشار یک مقاله "کاربردی" خوب، سرآغاز یک سفر فناورانه است و فاصله میان انتشار مقاله علمی و ظهور یک فناوری موفق بسیار طولانی است. از آنجایی که مجله Nature Nanotechnology علاقه وافری به حوزه فناوری دارد، مایه خرسندی است که چندین مقاله منتشر‌شده در این مجله الهام‌بخش محصولات تجاری جدیدی بوده است. در شماره 4 این مجله منتشر‌شده در سال 2018، مصاحبه‌ای با نویسندگان مسئول سه مقاله برتر از نظر تعداد ارجاعات از سوی اختراعات ثبت‌شده صورت گرفته و دیدگاه آنها درباره انجام پژوهش کاربردی مؤثر در دانشگاه شایان توجه است. در اینجا ذکر سخنی از یکی از این نویسندگان خالی از لطف نیست: «هر فناوری نوینی که به بازار عرضه شده است، بدون فداکاری و بهینه‌سازی صبورانه، در معرض خطر نابودی است».
منبع:
Factors that make an impact, Nature Nanotechnology, Vol 13, July 2018, 525.